Niewielki ryś
Ryś iberyjski, jak sama nazwa wskazuje, pochodzi z Półwyspu Iberyjskiego, czyli Hiszpanii i Portugalii. Środowisko jego występowania stanowią głównie tereny półpustynne i zarośla. Jest jednym z czterech wyróżnianych gatunków rysi, czyli rodzaju Lynx.
Ten gatunek jest zdecydowanie (nawet o połowę) mniejszy od swojego bliskiego kuzyna – rysia euroazjatyckiego. Dorosły ryś iberyjski osiąga masę ciała około 10-15 kg i długość 80-130 cm. Jego umaszczenie jest bardzo charakterystyczne – na ciemnym tle widnieją czarne plamki o różnej wielkości intensywności koloru. Trwają badania, które mają na celu ustalenie, czy różnorodność plamek powiązana jest z różnorodnością genetyczną pomiędzy poszczególnymi badanymi osobnikami. Ten kot ma także bardzo charakterystyczne bokobrody oraz pędzelki na uszach.
Europejski endemit
Ryś iberyjski to jeden z dwóch gatunków ssaków drapieżnych endemicznych dla Europy (drugim jest norka europejska Mustela lutreola). Endemity to gatunki, które występują tylko w jednym określonym miejscu (np. kraju, części kontynentu). Historyczny zasięg występowania tego gatunku ogranicza się do Półwyspu Iberyjskiego, głównie południowo-zachodniego regionu Hiszpanii i dużej części Portugalii. Chociaż niegdyś był szeroko rozpowszechniony na całym półwyspie, to jego zasięg geograficzny zmniejszał się w zastraszającym tempie w ciągu ostatniego półtora wieku.
Sto lat temu ryś iberyjski był nadal obecny w północnej części półwyspu, a na południu utrzymywał stosunkowo duże zagęszczenie. W ciągu pięćdziesięciu lat na północy niemal wymarł, a na południu jego liczebność gwałtownie spadała. Najbardziej znaczący okres spadku przypadł na lata 1960-1990, kiedy to zasięg tego gatunku skurczył się o prawie 80%.
Obecnie rysie iberyjskie zajmują zaledwie 2% pierwotnego zasięgu występowania.
Niebezpieczna specjalizacja
Ryś iberyjski poluje przede wszystkim na królika europejskiego, który stanowi większość jego diety. Jego posiłki uzupełnione są o kuropatwę czerwononogą, gryzonie i, w mniejszym stopniu, także dzikie zwierzęta kopytne – np. młode daniele, sarny, czy muflony.
Ryś iberyjski ma słabe zdolności przystosowawcze i jego przetrwanie uzależnione jest od królików. Populacja królików ulega jednak pewnym wahaniom i załamaniom spowodowanym przez niebezpieczne choroby jak na przykład myksomatoza.
Do tego ryś iberyjski ma na swoim terenie kilku zwierzęcych konkurentów. Konkuruje o zdobycz z wilkiem iberyjskim, lisem rudym, mangustą egipską i żbikiem europejskim. Często zabija także inne mniejsze drapieżniki, takie jak wspomniany lis rudy, mangusta egipska i żeneta zwyczajna.
Poważny spadek populacji i działania ochronne
W XX wieku populacja rysia iberyjskiego spadła z powodu nadmiernego polowania, kłusownictwa, fragmentacji siedlisk i spadku populacji jego głównego gatunku ofiar – królika europejskiego, spowodowanego myksomatozą i chorobą krwotoczną królików. Na przełomie XX i XXI wieku ryś iberyjski był na skraju wyginięcia, a w 2002 roku jego liczebność w dwóch izolowanych subpopulacjach w Andaluzji spadła do zaledwie 94 osobników. Od tego czasu wdrożono środki ochronne, które obejmowały poprawę siedlisk, hodowlę królików, relokację, reintrodukcję i monitorowanie populacji. W 2012 r. populacja wzrosła do 326 osobników, w 2020 – do 855, a w maju 2023 roku – do 1668.
Dzięki wspólnym działaniom jednostek rządowych i naukowców udało się z powrotem zbudować w miarę bezpieczną populację rysi iberyjskich na wolności. Co prawda zwierząt tego gatunku jest nadal skrajnie mało, to polepszająca się sytuacja pozwoliła na podniesienie jego statusu w czerwonej księdze z „krytycznie zagrożony” na „zagrożony”.
Rysie iberyjskie można zobaczyć m.in. w zoo w Madrycie i w Lizbonie, gdzie zamieszkały osobniki wykluczone z programu powrotu na wolność.
